Σεξ και γυναίκα-Οι δυσλειτουργίες και πώς αντιμετωπίζονται

Από τον Αθανάσιο Γ. Γιαννακούρη,
Μαιευτήρας - Χειρουργός Γυναικολόγος, Μέλος του Ινστιτούτου Ψυχιατρικής - Σεξουαλικής Υγείας

Η ερωτική πράξη καταλαμβάνει κυρίαρχο ρόλο στη ζωή του ανθρώπου, καθώς δε σχετίζεται απλώς με την «αποστολή» της αναπαραγωγής, αλλά και με ψυχικές και σωματικές διεργασίες καθοριστικές για την προσωπικότητά μας. Γι’ αυτό τα όποια προβλήματα παρουσιάζονται πρέπει να αντιμετωπίζονται αμέσως και με σοβαρότητα.
Στην ιστορία του ανθρώπου η σεξουαλική ζωή καταλαμβάνει ιδιαίτερο χώρο και η ύπαρξή της στον άνθρωπο δίνει μήνυμα ζωής και τον αναγκάζει να προχωρήσει σε αναζητήσεις μέσα από τη συντροφικότητα και την επικοινωνία. Το ζωικό βασίλειο σεξουαλικά ταυτίζεται με την αναπαραγωγή, όμως ο άνθρωπος κατάφερε να απεγκλωβιστεί από τη γενετήσια φύση του «γόνιμου» σεξ και να αναπτύξει ψυχικές και σωματικές διεργασίες, οδηγώντας τη σεξουαλική πράξη στο δρόμο της απόλαυσης.
Σύμφωνα με την Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία «Diagnostic and Statistical manual of mental Disorders-(DSM-ΙV)», η σεξουαλική λειτουργία χωρίζεται σε τέσσερις φάσεις:
1. Επιθυμίας: Εκφράζει τη διάθεση να εμπλακεί κανείς στη σεξουαλική διαδικασία και εκφράζεται με σκέψεις και φαντασιώσεις.
2. Διέγερσης: Ψυχοσωματική προετοιμασία του οργανισμού για συνουσία (διάταση κυρίως του κόλπου, εφύγρανσή του).
3. Οργασμού: Ισόχρονες ρυθμικές συσπάσεις των μυών του περιναίου.
4. Αποκατάστασης: Τα γεννητικά όργανα επανέρχονται στην αρχική κατάσταση. Διαταραχή σε κάθε φάση συνιστά σεξουαλική δυσλειτουργία.
Η διαταραχή μπορεί να είναι:
• Οργανικής αιτιολογίας (προκαλείται αποκλειστικά από οργανική - παθολογική κατάσταση).
• Τοξικής αιτιολογίας (όταν η σεξουαλική διαταραχή προκαλείται αποκλειστικά από χρήση ουσιών -ναρκωτικών-, φαρμάκων, ή από τοξική επίδραση).
• Ψυχογενούς αιτιολογίας (ευθύνονται ψυχογενείς παράγοντες).
Σύμφωνα, λοιπόν, με την Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία, κατατάσσουμε τις σεξουαλικές δυσλειτουργίες στις εξής κατηγορίες:
1. Διαταραχές σεξουαλικής επιθυμίας
• Υποτονική σεξουαλική επιθυμία.
• Σεξουαλική αποστροφή.
2. Διαταραχές σεξουαλικής διέγερσης
3. Διαταραχές οργασμού
• Ανεσταλμένος γυναικείος οργασμός (ανοργασμία).
4. Διαταραχές με πόνο
• Δυσπαρευνία
•Κολπικός σπασμός (κολπόσπασμος).

Προβλήματα και αιτίες
• H υποτονική σεξουαλική επιθυμία είναι το πιο συχνό σεξουαλικό παράπονο για το οποίο ζητούν βοήθεια οι γυναίκες. Χαρακτηρίζεται από μείωση ή απουσία διάθεσης να εμπλακεί η γυναίκα σε κάποια σεξουαλική δραστηριότητα, εάν όμως εμπλακεί, τότε μπορεί να ανταποκριθεί. Υπάρχει ακόμα μείωση ή απουσία σεξουαλικών φαντασιώσεων και γενικότερη αδιαφορία γύρω από τη σεξουαλικότητα, γεγονός που προκαλεί δυσφορία στο άτομο ή προβλήματα στις διαπροσωπικές σχέσεις. Οργανικά αίτια της διαταρα- χής είναι η ανεπάρκεια ανδρογόνων (αφαίρεση ωοθηκών), ενδοκρινοπάθειες (προλακτίνωμα - υποθυρεοειδισμός), περίοδος λοχείας (PRL), χρόνια νοσήματα (καρκίνος). Η λήψη φαρμάκων (ψυχοφάρμακα - υπέρτασης - επιληψίας) και ο αλκοολισμός αποτελούν αιτίες της διαταραχής. Τέλος, ψυχολογικοί παράγοντες, όπως καταθλιπτική διαταραχή και σεξουαλική κακοποίηση, επηρεάζουν σημαντικά την επιθυμία.
• Η σεξουαλική αποστροφή είναι λιγότερο συχνή από την προηγούμενη κατάσταση και εκφράζει την αποστροφή και αποφυγή της γυναίκας για σεξουαλική επαφή, ενώ αποφεύγει ακόμα και την απλή επαφή με τα γεννητικά της όργανα. Φαίνεται να σχετίζεται με ψυχοπιεστικές και τραυματικές εμπειρίες, όπως ο βιασμός, ο καρκίνος, η βιολογική αναπηρία.
• Η διαταραχή του οργασμού φαίνεται να σχετίζεται με την κλειτοριδική ή κολπική αίσθηση κορύφωσης (σε ορισμένες γυναίκες οι διαφορές είναι μεγάλες) και χαρακτηρίζεται από απουσία τόσο κολπικού οργασμού κατά τη συνουσία όσο και κλειτοριδικού οργασμού (ερεθισμός με το χέρι). Η απουσία οργασμού (ανεσταλμένος γυναικείος οργασμός - ανοργασμία) μπορεί να προκαλέσει σημαντική δυσφορία στη γυναίκα, είτε γιατί ερμηνεύει το πρόβλημα ως «βιολογική αδυναμία» να κορυφώσει, είτε γιατί το α π ο δ ί δ ε ι σε ερωτική της ψυχρότητα, είτε γιατί το εκλαμβάνει ως αδιαφορία του συντρόφου της. Στο SM-IV σημειώνεται ότι οι οργασμικές δυσκολίες είναι συχνότερες στις νεαρές γυναίκες. Όταν μια γυναίκα μάθει να φτάνει σε οργασμό είναι ασύνηθες να χάσει αυτήν την ικανότητα, εκτός αν προκύψουν συνθήκες όπως διαταραχή σχέσεων ή παθολογική νόσος... Οργανικά αίτια διαταραχών διέγερσης και οργασμού είναι ενδοκρινοπάθειες (διαβήτης), νευροπάθειες (σκλήρυνση κατά πλάκας), εμμηνόπαυση (ατροφία), ο καρκίνος του αιδοίου, η φτωχή σεξουαλική τεχνική και η λήψη ναρκωτικών ή ο αλκοολισμός. Ψυχολογικοί παράγοντες είναι το άγχος συμμετοχής στη σεξουαλική διαδικασία, οι αυξημένες προσδοκίες από το σύντροφο, περίοδοι πένθους, η επαγγελματική αποτυχία και το έντονο στρες.
• Ο πόνος ως ψυχικό και σωματικό φαινόμενο εμπλέκεται σε μεγάλο βαθμό στη γυναικεία σεξουαλικότητα, αναπτύσσοντας σεξουαλικού τύπου δυσλειτουργία. Η δυσπαρευνία είναι μια κατάσταση που χαρακτηρίζεται από επίμονο πόνο πριν, κατά ή μετά τη συνουσία. Πολλές φορές συνδέεται με κολπόσπασμο. Απαντά συχνότερα
στις γυναίκες απ’ ό,τι στους άντρες και διακρίνεται σε πρωτογενή, όταν εμφανίζεται από την αρχή της σεξουαλικής ζωής, και σε δευτερογενή, όταν εμφανίζεται ύστερα από περίοδο χωρίς πόνο. Κολπόσπασμος είναι η σεξουαλική διαταραχή που εκφράζεται ως έντονος ακούσιος σπασμός του έξω τριτημορίου του κόλπου, ώστε είναι αδύνατη η συνουσία. Σε σοβαρές περιπτώσεις ο σπασμός μπορεί να εμφανίζεται σε οποιαδήποτε προσπάθεια εισαγωγής αντικειμένου στον κόλπο (π.χ. ταμπόν) ή κατά την εξέταση από τον γυναικολόγο. Οργανικά αίτια διαταραχών με πόνο (δυσπαρευνία - κολπόσπασμος) είναι η εμμηνόπαυση (ατροφία), οι φλεγμονές (κολπίτις, τραχηλίτις, βαρθολινίτις), η ενδομητρίωση, οι δυσπλασίες (διαφράγματα), ο ανθεκτικός παρθενικός υμένας, σαλπιγγοωοθηκικά αποστήματα - όγκοι ωοθηκών, άτεχνη περινεοτομία, χειρουργική επέμβαση γεννητικών οργάνων - ακτινοθεραπεία.
• Τα ψυχολογικά δεδομένα που συνδέονται με διαταραχές πόνου ουσιαστικά φωτογραφίζουν την έλλειψη ψυχοσεξουαλικής ωρίμανσης της νεαρής γυναίκας, κυρίως παρθένας, που μεταφέρει λανθασμένες εγγραφές φόβου, ενοχής, ηθικοκοινωνικών αντιλήψεων και θρησκευτικών πεποιθήσεων. Αίτια που συνδέονται με άλυτες ψυχοσεξουαλικές συγκρούσεις, με την παρουσία φοβικών στοιχείων, άγνοια και ενοχές λόγω αυστηρής ανατροφής ίσως χρεώνουν τη γυναίκα από την παιδική και εφηβική ηλικία για ανηθικότητα, αμαρτία και χυδαιότητα. Μια γυναίκα θύμα ή μάρτυρας σεξουαλικής κακοποίησης μπορεί επίσης να αναπτύξει τη συγκεκριμένη
σεξουαλική διαταραχή.

Ο ρόλος του γυναικολόγου
Πολλές γυναίκες αισθάνονται μια ιδιαίτερη σχέση με το (τη) γυναικολόγο τους, έτσι μπορούν ευκολότερα να του εκμυστηρευτούν απόκρυφα κομμάτια του ψυχισμού τους που έχουν να κάνουν με τη σεξουαλική τους ζωή. Γι’ αυτό ο γυναικολόγος χρειάζεται να τα αντιμετωπίζει με σοβαρότητα και σεβασμό και όταν προσφέρει τις συμβουλές του χρειάζεται να συνεκτιμά τους βιολογικούς και ψυχοκοινωνικούς παράγοντες. Ένα λεπτομερές ιστορικό μπορεί να αποκαλύψει χρήση φαρμακευτικών ουσιών (ορισμένα αντικαταθλιπτικά, το λίθιο, αντιεπιληπτικά, αντιυπερτασικά), οι οποίες μπορεί να επηρεάζουν τόσο τη σεξουαλική επιθυμία όσο και την πράξη και είναι δυνατόν να αντικατασταθούν από άλλα. Μία προσεκτική γυναικολογική εξέταση (που συμπληρώνεται από ορμονικούς προσδιορισμούς) δύναται να αποκαλύψει ενδοκρινοπάθειες (προλακτίνη - υποθυρεοειδισμό, διαβήτη), ατροφία των γεννητικών οργάνων (χρειάζεται θεραπεία υποκατάστασης ή τοπικά σκευάσματα), φλεγμονές που πρέπει να θεραπευτούν, δυσπλασίες ή ενδομητριώματα, ή όγκους ωοθηκών που απαιτείται να χειρουργηθούν. Φάρμακα που χορηγήθηκαν τα τελευταία δέκα χρόνια για την αντιμετώπιση της αντρικής σεξουαλικής δυσλειτουργίας (προβλήματα στύσης) δεν μπόρεσαν να ανταποκριθούν στη σεξουαλική δυσλειτουργία της γυναίκας.

Η αντιμετώπιση
Αφού αποκλειστούν οργανικές αιτίες και η λήψη ουσιών, τότε θα χρειαστεί ψυχοθεραπευτική αντιμετώπιση της σεξουαλικής δυσλειτουργίας.
Αυτή περιλαμβάνει:
• Τη συμβουλευτική.
• Την ατομική ψυχοθεραπεία.
• Την ψυχοθεραπεία ζεύγους.
• Την ομαδική ψυχοθεραπεία.
Κατά τη συμβουλευτική δίνονται πληροφορίες γύρω από τη φυσιολογία της σεξουαλικής πράξης, οδηγίες με τεχνικές εξοικείωσης, χαλάρωσης, διερεύνησης του σώματος, ενίσχυσης της αυτοεκτίμησης και διευκόλυνσης λεκτικής και εξωλεκτικής επικοινωνίας του ζεύγους γύρω από το σεξ. Η ψυχοθεραπεία του ζεύγους περιλαμβάνει βήματα. Αρχικά η ευχαρίστηση προέρχεται από το χάδι, «αισθησιακός εστιασμός » του καθενός προς το σώμα του άλλου, εκτός από τα γεννητικά όργανα και τους μαστούς. Στη συνέχεια δίνονται οδηγίες για λεκτική και εξωλεκτική επικοινωνία του ζεύγους και προστίθενται στο προηγούμενο βήμα και οι γεννητικές περιοχές (genital sensate locus).